ĐỜI ĐẠI SỨ - “Phút 89” ở Geneva

Thứ sáu ngày 13 trong quan niệm của người phương Tây có thể là một ngày dễ mang lại những điều không may mắn, nhưng dường như với Đại sứ Ngô Quang Xuân thì hoàn toàn ngược lại. Cuối năm 2013, ái nữ của ông Xuân là Hoa hậu thế giới người Việt đầu tiên Ngô Phương Lan đã có một lễ cưới hạnh phúc, đầm ấm vào thứ sáu ngày 13. Và có một thứ sáu ngày 13 khác mà ông Xuân không bao giờ quên, một thời khắc lịch sử với cả đất nước.

Trở lại Geneva

Nhiệm kỳ Đại sứ của ông Ngô Quang Xuân ở Geneva (Thụy Sĩ) bắt đầu vào thời điểm Việt Nam bước vào giai đoạn tăng tốc đàm phán gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Với cá nhân ông Xuân thì Geneva không phải là một địa danh hoàn toàn xa lạ, ông kể: “Năm 1975, ngay sau khi chiến tranh vừa kết thúc, tôi đã được đi một chuyến tàu hỏa ngoạn mục từ Hà Nội tới thành phố tươi đẹp và yên bình nhất thế giới này, để ở lại hơn một năm theo khóa học tại Viện Nghiên cứu Cao cấp Quốc tế (HEI). Vậy nên khi cùng nhà tôi và hai cô con gái đáp máy bay xuống sân bay Geneva ngay trước ngày Lễ Giáng sinh 2002, tôi đã rơi vào tâm trạng xúc động trào dâng của ngày trở lại”.

So với lần “đi sứ” tới New York vào mùa hè 1993, tâm thế của ông Xuân cho cuộc viễn chinh lần này được chuẩn bị tốt hơn nhiều, trong hành trang mang theo có thêm cả kinh nghiệm của một Đại sứ gần bảy năm chinh chiến tại chính trường Liên Hợp quốc. Vậy mà trong lòng ông lúc bấy giờ vẫn canh cánh những lo âu. Vốn là khi ở New York, trong giới đại sứ thường trò chuyện với nhau về công việc bận rộn “tối mắt tối mũi” của mình, nhưng nghe nói những đồng nghiệp ở Geneva còn bận bịu kinh khủng hơn, họp nhiều đến nỗi “thở ra hơi tai”.

Trung bình hàng năm ở New York có khoảng sáu nghìn cuộc họp, còn ở Geneva khoảng trên dưới… chín nghìn! Tại sao? Vì nơi đây có trụ sở thứ hai của LHQ với rất nhiều thiết chế lớn và họp suốt ngày như Cao Ủy nhân quyền (nay là Hội đồng Nhân quyền của LHQ-UNHRC), Cao ủy LHQ về Người Tị nạn (UNHCR), Hội nghị LHQ về Thương mại và Phát triển (UNCTAD), Ủy ban Giải trừ Quân bị (CD)… Hơn nữa, hàng chục các tổ chức quốc tế lớn với cơ cấu Đại hội đồng và các ban bệ cũng họp hành thường xuyên đều đóng đô ở Geneva, có thể kể đến ILO (Tổ chức Lao động thế giới), WHO (Tổ chức Y tế), IMO (Tổ chức Khí tượng Thế giới) ITU (Tổ chức Bưu chính Thế giới), IPU (Liên Minh Nghị viện Thế giới)…

Geneva cũng là cái nôi của hàng ngàn cuộc đàm phán thương mại với sân chơi trung tâm là Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Chính vì vậy, phái đoàn đại diện thường trực của nhiều nước có không dưới ba Đại sứ mà họ còn kêu là kham không xuể, huống hồ như Việt Nam chỉ giao phó cho một Đại sứ “đơn thương độc mã”, dù có “lăn lê bò toài” suốt ngày từ sáng đến tối cũng không thể chạy cho kịp hết các “show” được…

Chuyện họp hành ở Geneva chưa phải là mối bận tâm lớn nhất. Sau khi Việt Nam kết thúc đàm phán và ký Hiệp định thương mại song phương (BTA) với Hoa Kỳ, những yêu cầu và kỳ vọng thúc đẩy khẩn trương các cuộc đàm phán song phương và đa phương để sớm đưa Việt Nam vào WTO trở thành điều trăn trở, làm vị Đại sứ lo nghĩ ngày đêm…

Những người bạn mới

Mùa giáng sinh năm 2002, khi bắt tay vào công việc mới, Đại sứ Ngô Quang Xuân hiểu rằng cỗ xe đàm phán gia nhập WTO của Việt Nam sẽ còn phải lăn bánh trên một chặng đường dài. Ông nhớ đến câu nói của người xưa “đường nhiều bạn dễ đi”.

Ngay trong ngày giáng sinh, một ngày sau khi đến Geneva, ông Xuân cùng toàn bộ thành viên trong gia đình đến thăm ông Trần Văn Thình, vị Đại sứ của Cộng đồng chung châu Âu tại WTO trong suốt gần 17 năm. Ở WTO nhiều người nói Đại sứ Trần là một trong những “cha đẻ” của nhiều nghị quyết, quy định, luật lệ của sân chơi thương mại toàn cầu… Qua câu chuyện với ông Thình trong nhiều lần gặp sau đó, ông Xuân đã cảm nhận được trong con người nhỏ nhắn nhưng rất lanh lợi này có cả một kho tàng kinh nghiệm và kiến thức về đàm phán tại WTO, và cả một mạng lưới quan hệ bạn bè hết sức phong phú nữa.

“Khi tôi gặp làm việc với Tổng Giám đốc WTO lúc bấy giờ là Tiến sĩ Supachai Panitchpakdi người Thái lan và sau này là ông Tổng Giám đốc Pascal Lami kế nhiệm đến từ Pháp, họ đều tỏ sự kính trọng và nể phục vị Đại sứ EU gốc Việt tinh thông lão luyện này”- Ông Xuân nhớ lại.

Thành phố ven hồ Geneva luôn yên tĩnh, nhưng đằng sau đó là cả một thế giới ngoại giao sôi động. Công việc nối tiếp không ngừng, khi đang dồn tâm trí cho WTO thì ông Xuân được ở nhà báo sang, từ năm 2001, do bị tuyên truyền kích động nên ở Tây Nguyên nên có một số người dân bỏ nhà sang Cămpuchia để được “đổi đời’. Lại thêm hiểu nhầm từ một vài quan chức của Tổ chức LHQ về người Tị nạn (UNHCR) và sự ủng hộ của một số người từ vài nước thứ ba, những kẻ lợi dụng đã dựng lên các màn vu cáo chính sách đại đoàn kết dân tộc của ta.

Nhờ đã tham gia nhiều chương trình với UNHCR cũng như với các tổ chức quốc tế khác trong những năm sau chiến tranh, ông Xuân hiểu cặn kẽ sự vận hành của hệ thống này. Đại sứ Việt Nam thu xếp ngay những cuộc gặp làm việc với các quan chức cao cấp nhất của UNHCR, vừa kiên trì giải thích vừa đấu tranh, thuyết phục, cuối cùng UNHCR đã cùng với ta có được những bước đi đến chấm dứt “khủng hoảng”. UNHCR cũng thay cơ bản nhân sự trong cơ chế quan hệ với Việt Nam. “Ta và họ đã nhanh chóng đàm phán và đồng ý ký kết được thỏa thuận ba bên (có cả phía Phnompenh tham gia) tạo cơ sở cho các bên thực hiện cam kết giải quyết vấn đề khá nhạy cảm này. Tôi thực sự rất vui về kết quả đạt được và không bao giờ quên những người bạn ở UNHCR”-Ông Xuân nói.

Những mối quan hệ ngoại giao nhiều khi đưa đến tình bạn không hề xã giao. Ở Geneva, ông Ngô Quang Xuân đã có một người bạn đặc biệt đến từ thành phố Rio de Janeiro của Brazil. Đó là Sergio Vieira de Mello, những năm đầu thập kỷ 1990, Sergio là Đặc phái viên của UNHCR tại Campuchia, là một trong những Đại diện đầu tiên của LHQ đàm phán với các nhóm Khơme đỏ còn lại. Tháng 10-1992, Sergio thay mặt LHQ chứng kiến những người cuối cùng trong lực lượng FULRO đầu hàng và chấp nhận giải giáp vũ khí… Biết Sergio mới được cử làm Cao ủy nhân quyền của LHQ, Đại sứ Ngô Quang Xuân đã đưa tên ông vào danh sách những người ưu tiên nhất cần gặp khi đến nhận nhiệm kỳ Đại sứ tại Geneva.

Ông Xuân kể: Khi tôi nêu quan điểm về nhân quyền của Việt Nam, Sergio đã chia sẻ nhiều điều và cho rằng các nước cần phải xây dựng Ủy ban nhân quyền của LHQ (sau này đổi thành Hội đồng nhân quyền LHQ) thành một ngôi nhà chung của đối thoại bình đẳng, chứ không phải thành “tòa án” của một vài nước để vu cáo, buộc tội và phán quyết, càng không được mưu mô tìm cách dạy hay áp đặt mô hình nhân quyền…

Khi đã trở thành bạn bè thân thiết, một lần Sergio kể với Đại sứ Ngô Quang Xuân là gia đình ông và nhất là người mẹ đã ngăn cản và khuyên Sergio đừng đi Iraq nhận chức Đại diện đặc biệt của LHQ ở đó, dù dự kiến sứ mệnh này sẽ chỉ kéo dài trong 4 tháng. Bản thân ông Xuân và nhiều người khác cũng khuyên Sergio như vậy, mặc dù giới ngoại giao ở Geneva “nghe loáng thoáng” có nhiều khả năng sau khi từ Iraq về, Sergio sẽ là một trong những ứng viên rất mạnh cho nhiệm kỳ mới của Tổng thư ký LHQ.

Và rồi vụ đánh bom đẫm máu ngày 15-3-2003 làm sập Canal Hotel tại Bagdad đã sát hại Sergio cùng nhiều đồng nghiệp khác của ông. Nhớ lại kỷ niệm đau buồn này, ông Xuân trầm ngâm: “Cho đến bây giờ tôi vẫn nghĩ, những người như Sergio có thể sẽ làm được rất nhiều, góp phần giúp cho các dân tộc trên thế giới này đỡ hiểu nhầm, hiểu sai về nhau, xung đột nhau vì nhân quyền, dân chủ, tôn giáo, sắc tộc… do họ rất khác biệt nhau về lịch sử, văn hóa, phong tục tập quán truyền thống. Nhưng, cũng thật đáng buồn, trên cuộc đời này còn bao điều tốt đẹp có thể mà con người không chịu làm hoặc không thể làm được”.

Chiến dịch đặc biệt

Trở lại với những nỗ lực giúp đẩy tới cỗ xe đàm phán gia nhập WTO của Việt Nam, Đại sứ Ngô Quang Xuân sớm phát hiện ra vấn đề cấp bách là phải tìm ngay một nhân vật đủ uy tín và năng lực hơn để thay vào vị trí người phụ trách công tác đàm phán của Việt Nam gia nhập WTO (nhân sự của WTO phụ trách trực tiếp việc đàm phán của Việt Nam). Một chiến dịch vận động thay Chủ tịch Ban công tác đàm phán gia nhập WTO của Việt Nam được khởi động. “Việc này làm tôi vất vả gần như cả năm đầu ở Geneva, rồi còn phải hứng chịu những phản ứng không lấy gì làm dễ chịu từ phía người Chủ tịch đàm phán cũ và từ nước ông ấy, chỉ vì một số lý do nên họ không muốn rút lui khỏi vị trí của mình. Búa rìu cũng đến từ cả một số người phía “quân ta” nữa, trong đó có cả một vài vị lãnh đạo nóng tính không có đủ thông tin nhiều chiều”-Ông Xuân kể.

Nhưng rồi may mắn đã mỉm cười với vị Đại sứ Việt Nam. Nhờ có bạn bè giới thiệu, ông Xuân đã tìm hiểu kỹ và gặp được người bạn đến từ Na Uy là Đại sứ Eirik Glenne, một nhà ngoại giao giàu trình độ và kinh nghiệm đàm phán thương mại hàng đầu. Ông Eirik Glenne đã cân nhắc nhận lời về nguyên tắc với Đại sứ Ngô Quang Xuân, và sau khi có được trả lời chấp thuận từ Oslo, ông đã khẳng định “đồng ý” vào vị trí Chủ tịch Ban công tác đàm phán Việt Nam gia nhập WTO.

Nhận được tin báo từ Geneva, ở nhà nhanh chóng chấp thuận, tạo điều kiện cho ông Xuân làm các thủ tục cần thiết tại WTO về việc tiến cử Đại sứ Eirik Glenne. Vị Đại sứ từ Bắc Âu này đã nhiệt thành đóng góp, đồng hành với các nhà đàm phán Việt Nam trong hơn ba năm cuối cùng của chặng đường 11 năm đàm phán gia nhập WTO của Việt Nam.

Cả đời làm đối ngoại, ông Xuân đã góp sức góp mặt trong nhiều sự kiện quan trọng trên bước đường hội nhập của đất nước, nhưng thời khắc ông nhớ nhất chính là “phút 89” trong hành trình Việt Nam vào WTO… Thứ 6, ngày 13-10-2006, tại thành phố Geneva, vào lúc 16 giờ 45, người bạn thân thiết của ông Xuân, Đại sứ Eirik Glenne giơ tay gõ búa tuyên bố với toàn thế giới rằng “Việt Nam đã hoàn tất đàm phán đa phương và song phương” để gia nhập sân chơi thương mại lớn nhất hành tinh. Lúc bấy giờ báo chí hỏi cảm tưởng của Đại sứ, ông Xuân đã nói rằng: Xúc động cao độ!

Không xúc động sao được khi cái thời khắc, cái “phút 89” tưởng chừng như đã bên bờ vực vỡ trận đó, lại òa bước lên đỉnh cao của người chiến thắng, trút bỏ được gánh nặng đè trĩu vai của 11 năm đàm phán, đáp lại công sức đóng góp to lớn và sự chờ đợi, khát vọng của người dân trên khắp mọi miền quê hương đất nước…